Мемлекет басшысы 2022 жылғы 26 наурызда Қазақстан халқына Жолдауында «Жаңа Қазақстанды» құрудың басымдықтарының бірі, азаптауды «ортағасырлық құбылыс» ретінде, барынша азайтуға және кейіннен оларды толық жоюға жататын айқындады. Бұл ретте Президент прокуратура органдарына заңдылықты жоғары қадағалау органдары және Республиканың барлық құқық қорғау және арнаулы органдарының қызметін үйлестіруші ретінде негізгі рөл жүктеді.
Мемлекет басшысы тарапынан бұл мәселеге жоғары сенім білдірілгендіктен, прокуратура органдары үшін азаптаудың алдын алу, олардың алдын алу үшін нормативтік және ұйымдастырушылық жағдайлар жасау, сондай-ақ азаматтардың азаптауға «мүлдем төзбеушілік» қатынасын тәрбиелеу бірінші кезектегі міндет болды.
Қойылған мақсаттар мен міндеттерді іске асыру үшін 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодексіне (бұдан әрі-ҚРІЖК) өзгерістер қолданысқа енгізілді, оған сәйкес азаптау туралы қылмыстық істерді тергеу прокуратура органдарының айрықша құзыретіне жатқызылды. Егер бұрын мұндай санаттағы істерді сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет органдары және ІІМ-нің Өзіндік қауіпсіздік бөлімшелері тексерген болса, қазіргі уақытта азаптау туралы кез келген шағымды прокуратура органдары қарауға және тексеруге тиіс.
Мұндай санаттағы істерді басқа құқық қорғау органдарының тергеу тәжірибесі көрсеткендей, қылмыскерлерді қылмыстық жауапкершілікке тарта отырып, азаптау туралы қылмыстық істерді сотқа жіберу өте аз. Негізгі себеп-азаптау туралы істер бойынша қылмыстың іздерін бекіту бойынша тергеу әрекеттерін уақтылы жүргізбеу.
Осыған байланысты, азаптау айғақтарының жоғалу қаупін жою мақсатында оларды анықтаудың кешіктірілуіне байланысты Бас прокуратура «Азаптаулар туралы қылмыстық істер бойынша прокуратура органдарында сотқа дейінгі тергеп-тексеруді ұйымдастыру туралы» Нұсқаулықты әзірледі., бұл қылмыстың осы түрін анықтау және анықтау кезінде прокуратура қызметкерлерінің әрекеттерінің қадамдық алгоритмін белгілейді.
Нұсқауда «Азаптау туралы арызды (хабарламаны) алған немесе азаптау фактісін анықтаған прокурор оны дереу Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізіліміне (бұдан әрі – СДТБТ) тіркейді және шұғыл тергеу әрекеттерін жүргізеді.
Азаптау туралы кез келген шағымды СДТБТ-да дереу тіркеу осындай істер бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексерудің басталуын білдіреді және тергеу органына ҚІЖК-де көзделген барлық қажетті тергеу іс-шараларын олардың жасалу дәлелдемелерін табу және тіркеу үшін жүргізуге құқық береді.
Бұл ереже азаптаулардың Елеулі дәлелдерін жоғалтудағы қауіпті жоюға мүмкіндік береді, оларды бекітуді кейінге қалдыру құқық қорғау және арнайы органдардың қызметкерлерін қылмыстық жауаптылықтан негізсіз алып тастауға әкелуі мүмкін.
Оның ішінде, бұл норма Ыстамбұл хаттамасының («Азаптау және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттер мен жазалау түрлерін тиімді тергеу және құжаттандыру жөніндегі нұсқаулық») талаптарына толық сәйкес келеді, оның ережелерін мемлекетіміз өз мойнына алған.
«Ыстамбұл хаттамасының» 74-тармағында «азаптауды тергеудің негізгі қағидаттары, оның ішінде «оның жылдамдығы мен ұқыптылығы»болып табылады.
Қылмыстық қудалау органдарында да, бас бостандығынан айыру орындарында да азаптауды болдырмауға прокуратура ерекше назар аударады.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің азаптауға жол беруге болмайтындығы және оларды жасағаны үшін қатаң жазаның бұлтартпастығы туралы өзіндік сана-сезімін арттыру мақсатында құқық қорғау органдары мен түзеу мекемелерінің барлық үй-жайларын бейнебақылау камераларымен толық жарақтандыру жұмыстары жүргізілуде, «Соқыр көріну аймақтарын» қоспағанда.
Прокуратура органдарының және Бас прокуратураның Құқықтық статистика және арнайы есепке алу комитетінің техникалық мүмкіндіктері құқық қорғау органдары мен түзеу мекемелерінің қызметтік бөлмелері мен басқа да үй-жайларындағы бейнебақылау камераларынан прокуратураның бөлімшелеріне тікелей кіруді қамтамасыз етеді.
Бұл мекемелерде камералардың тиісті жұмысы, бейнежазбалар мен серверлердің сақталуы үшін, оның ішінде құқыққа қайшы әрекеттердің, соның ішінде азаптаудың барлық нысандарын жасауда адамдарды әшкерелейтін бейнежазбаларды жою фактілерін болдырмау мақсатында оларға үшінші тұлғалардың қол жеткізуіне жол бермеу үшін жеке жауапты нақты лауазымды тұлғалар айқындалды.
Бас прокуратураның ведомствоішілік құжаттарымен құқық қорғау органдарына, уақытша ұстау изоляторларына, тергеу изоляторлары мен түзеу мекемелеріне күнделікті бару міндеті жүктелген қалалық және аудандық прокуратуралардың кезекші прокурорларының рөлі күшейтілді. Мақсаты-Азаптауға жол бермеу бойынша алдын алу шараларын қабылдау, тергеу мен анықтауды жүргізудің басқа да рұқсат етілмеген әдістерін, басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын үндеу мен жазалау түрлерін болдырмау. Оларға азаптау туралы арыздарды олар жасалған жағдайда дереу тіркеу және «ыстық іздер бойынша» шұғыл тергеу әрекеттерін жүргізу міндеті жүктелген. Оларға азаптау туралы арыздарды, олар жасалған жағдайда, дереу тіркеу және «ыстық іздер бойынша» шұғыл тергеу әрекеттерін жүргізу міндеті жүктелген.
Қабылданған шаралар біздің елімізде осы «ортағасырлық құбылысты» барынша азайтуға мүмкіндік береді, қылмыстық процесте азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамасыз етеді, ал қылмыстық сот ісін жүргізуде гуманизм мен заңдылық қағидатын толық ұстану, сайып келгенде, құқық қорғау және күш құрылымдары қызметкерлерінің күдіктілерге, айыпталушыларға, сотталушыларға және сотталғандарға заңсыз төзбеушілік қатынасының кез келген көрінісін жоққа шығарады деп санаймыз.Қазақстандық қоғамның әрбір мүшесі бұл адамдардың барлығы да біздің еліміздің толыққанды азаматтары болып табылатынын және олардың қылмыстық процестегі процестік мәртебесіне байланысты белгілі бір шектеулерді қоспағанда, мемлекет тарапынан қорғалуға жататын барлық құқықтары бар екенін түсінуі тиіс.
Өз кезегінде, бұған тек прокуратураның күш-жігерін жұмылдыру қылмыстық процесте және қылмыстық-атқару өндірісінде азаматтардың конституциялық құқықтарын қамтамасыз ету және оларға жан-жақты көмек көрсету және сот өндірісінде жедел нәтижелерге әкелмейді. азаматтық қоғамның қамқор мүшелерінің көмегі елде азаптауларға және басқа да қатыгез және ар-намысты қорлайтын қарым-қатынас пен жазалау түрлеріне «мүлдем төзбеушілік» көзқарасын қалыптастыру арқылы бұл үдерістерді айтарлықтай жеделдетеді.
Азаптауға қарсы іс-қимылда қоғам мен мемлекеттің тығыз өзара іс-қимылы ғана қазақстандық қоғамда осы жағымсыз құбылыстың толық жойылуына әкеледі, адамның қадір-қасиетін қорлайтын қарым-қатынас пен жазалау түрлерімен күресу мәселелерінде Қазақстанның мемлекетаралық деңгейдегі рөлін арттырады, сондай-ақ Президент пен тұтастай алғанда Қазақстанның мемлекеттік билігінің халықаралық аренадағы беделін арттырады.
Жоғарыда айтылғандарға прокурорлық ден қою шараларын қабылдау және оларды жасағаны үшін кінәлілерді жауапкершілікке тарту үшін азаптаулар туралы ақпаратты қамтитын кез келген ақпаратты прокуратура органдарына мүдделі азаматтардың хабарлау қажеттілігін қосу қажет.
Батыс Қазақстан облысы прокурорының орынбасары
Нұрлан Ерманов
